Dŵr

Cyflwyniad

Mae’r glawiad yng Nghymru yn amrywio’n fawr. Mae’r glawiad uchaf yn yr ucheldir canolog o Fannau Brycheiniog i Eryri (lle mae’r cyfansymiau blynyddol cyfartalog yn fwy na 3000 mm). I’r gwrthwyneb, mae ardaloedd arfordirol a gogledd-ddwyrain Cymru yn cael llai na 1000 mm y flwyddyn. Ledled Cymru mae misoedd gwlypaf y flwyddyn rhwng mis Hydref a mis Ionawr (manylion pellach yma)

Oherwydd effaith newid yn yr hinsawdd, mae patrymau tywydd yn dod yn fwyfwy anghyson. Yn ystod yr 8 mlynedd diwethaf, mae rhannau o’r DU wedi gweld y gaeaf gwlypaf (2014), y gwanwyn sychaf (2011) a’r haf sychaf (2018) ers dechrau cadw cofnodion yn 1766. Er na fyddai’r rhan fwyaf o dyfwyr yng Nghymru yn gweld dŵr fel adnodd prin, mae llawer yn dechrau ei ystyried yn adnodd sy’n gynyddol anrhagweladwy, ac mae gwytnwch busnesau o ran dŵr yn dod yn bwysicach.

Mae ymateb llywodraethau, gan gynnwys Llywodraeth Cymru, yn dod yn fater fwyfwy o frys. Adlewyrchir hyn yn:

  • Natganiad Llywodraeth Cymru o Argyfwng Hinsawdd ym mis Ebrill 2019
  • Pwyslais cryf ar ansawdd dŵr a rheoli dŵr yn y cynigion ar gyfer polisi amaethyddol ar ôl Brexit
  • Cryfhau’r Gyfarwyddeb Fframwaith Dŵr yn 2017. Yn fwyaf perthnasol i dyfwyr, cyflwynwyd rheoliadau newydd i reoli tynnu dŵr o ffynhonnau, cyrff o ddŵr a thyllau turio.
  • Cyhoeddi adroddiad Cyflwr Adnoddau Naturiol gan Cyfoeth Naturiol Cymru a’r Polisi Adnoddau Naturiol dilynol
  • Rhaglen waith, dan arweiniad Cyfoeth Naturiol Cymru i fynd i’r afael â newid yn yr hinsawdd.

Effaith straen dŵr

Mae’r lefel briodol o leithder pridd yn hanfodol ar gyfer cynhyrchu cnydau iach a nerthol o ansawdd uchel. Yn gyffredinol, gall amodau sych arwain at:

  • Egino / sefydlu gwael
  • Llai o faetholion, ac felly egni isel a llai o gynnyrch (mae maetholion, yn enwedig Nitrogen, yn cael eu defnyddio gan y planhigyn mewn toddiant)
  • Erthylu blodau / ffrwythau
  • Gwanhau’r planhigyn yn gyffredinol, gan ei wneud yn fwy agored i blâu, clefydau a chwyn.

Mae tir dwrlawn yn cyfyngu ar gyflenwad ocsigen i’r gwreiddiau ac yn atal carbon deuocsid rhag ymledu, gan foddi’r planhigyn i bob pwrpas. Bydd y rhan fwyaf o gnydau’n goroesi cyfnod byr o fod yn ddwrlawn, ond mae swyddogaeth y gwreiddiau’n cael ei lleihau o dan yr amodau hyn ac mae hyn yn annog clefydau gwraidd fel marw o leithder mewn eginblanhigion a phydru mewn gwreiddiau mewn planhigion mwy datblygedig.

Rheoli dŵr

Er bod y swm priodol o ddŵr yn ddymunol drwy gydol y tymor tyfu, i lawer o gnydau mae pwyntiau penodol lle mae’r cyflenwad gorau posibl o ddŵr yn hollbwysig. Yn gyffredinol, mae’r rhain yn ystod

  • Hau / trawsblannu
  • Impiau blodau a ffrwythau
  • Cyfnodau o ‘lenwi’ ar gyfer cnydau gwraidd a phrasicas (bresych a blodfresych) – 3 neu 4 wythnos fel arfer cyn y cynhaeaf.

Mae Tabl 1 isod yn rhoi mwy o fanylion ynghylch rhai cnydau allweddol. Mae rheoli dŵr yn llwyddiannus yn ymwneud â blaenoriaethu eich adnoddau dŵr / dyfrhau i ddiwallu eich holl anghenion cnydau ar y pwyntiau penodol hyn tra’n rheoli eich priddoedd er mwyn sicrhau draeniad da i atal tir dwrlawn.

 

Tabl 1: Pwyntiau pwysig ar gyfer y cyflenwad dŵr gorau ar gyfer rhai cnydau allweddol

Cnwd Cyfnod Pwysig Canlyniadau Nodiadau
Tatws Cychwyn Stolon (2-3 wythnos ar ôl ymddangos) Mae amodau sych yn lleihau nifer y tiwbiau (sy’n lleihau’r cnwd) ac yn meithrin crach (sy’n effeithio ar ansawdd)  
Ar ôl blodeuo Mae amodau sych yn lleihau màs y tiwbiau, sy’n lleihau’r cnwd  
Cnydau Mochlysaidd gwarchodedig (Tomatos, Aubergines, Pupur) Trawsblannu Amodau sych yn arwain at sefydliad gwael. Mae gor-ddyfrio yn arwain at glefydau marw o leithder Dylech osgoi gor-ddyfrio yn syth ar ôl trawsblannu. Mae hyn yn annog datblygiad gwraidd da
Ymffurfio blodau a ffrwythau Mae peidio â dyfrio digon yn arwain at erthyliad blodau a phodiau anaeddfed yn cael eu cropio. Mae hyn yn golygu llai o gynnyrch a ffrwythau llai. Hefyd, mae amodau sych yn annog Pydredd Pen Blodyn.

Mae gormod o ddŵr yn achosi i wreiddiau bydru

Mae amrywiadau yn y cyflenwad dŵr (e.e. gormod o ddŵr ac yna sychder neu i’r gwrthwyneb) yn achosi i’r tomatos rannu

 Mae dyfrhau diferu yn hytrach na systemau chwistrellu uwchben yn well. Mae’n well gwneud ychydig ac yn aml.
Bresych Cae (Bresych, Blodfresych, Brocoli) Trawsblannu Amodau sych yn arwain at sefydliad gwael. Mae gor-ddyfrio yn arwain at glefydau’n marw o leithder  
3 wythnos cyn cynaeafu Mae amodau sych yn arwain at gynnyrch isel a chnydau sydd wedi datblygu’n anwastad, ac felly mae angen mwy o gyfnodau cynaeafu Mae hyn yn arbennig o bwysig ar gyfer blodfresych wrth ffurfio ceuled ac ar gyfer bresych wrth ffurfio pen
Cennin a nionyn Trawsblannu/ hadu Amodau sych yn arwain at sefydliad gwael. Mae gor-ddyfrio yn arwain at ddampio clefydau

 

 Nid oes angen dyfrio nionod o dan blastig, ond mae angen dyfrio cennin. Mae chwistrellwyr yn hyrwyddo egino’n fwy na diferu.

Yn gyffredinol, mae’r cnydau hyn yn eithaf sensitif i ddŵr. Gall gor-ddyfrio leihau’r cnwd cymaint â than-ddyfrio.
3 wythnos cyn cynaeafu Mae gor-ddyfrio yn oedi aeddfedrwydd bylbiau ac yn annog y croen i dorri Rhowch y gorau i ddyfrhau 3 wythnos cyn cynaeafu
Moron a phannas Hau Amodau sych yn lleihau egino  
‘Lledaenu’ 3-4 wythnos cyn y cynhaeaf. Amodau sych yn arwain at wreiddiau llai / llai o gnwd  
Pompiynau gwarchodedig (Ciwcymbr a melon) Trwy gydol Amodau sych yn hyrwyddo Pydredd Pen Blodyn, sy’n arwain at broblemau storio Dyfrio ychydig ac yn aml. Mae dail mawr yn gwneud y cnydau hyn yn sensitif i sychder
Aeddfedrwydd ffrwyth Mae lleithder gormodol ac yna amodau sych yn hyrwyddo cracio mewn melonau, ac yn achosi gwywo a styntio  
Llysiau (Ffa llydain, ffa cochion, ffa Ffrengig a phys snap siwgr) Blodau a llenwi pod Amodau sych yn arwain at lai o bodiau a phodiau ysgafnach Llai o gnwd
Cenopodau (Betys, Sbigoglys, Ysgallddail) Hau Amodau sych yn arwain at egino nad yw’n unffurf  
Letys Trawsblannu Sefydliad gwael. Dyfrio cyn a 4 diwrnod ar ôl trawsblannu
3 wythnos cyn cynaeafu Nid yw’r dail yn ‘llenwi’ ac mae’r cnwd yn isel

Mae amodau poeth a sych yn cyfuno i hyrwyddo bolltio

 Mae’n well dyfrhau trwy ddiferiad gan fod hyn yn osgoi sblasio pridd ar ddail
Deillio o:

·        Jenny Hall ac Iain Tolhurst ‘Growing Green’ (2009), Vegan Organic Network

·        ‘Crop production science in horticulture’ cyfres (1994 – 2007) Rhifau: 3 (Onions and other vegetable alliums); 6 (Cucurbits); 9 (Lettuce, endive and chicory); 10 (Carrots and related vegetable Umbelliferae); 12 (Peppers: vegetable and specie capsicums); a 14 (Vegetable Brassicas and related Crucifers). CABI Publishing

 

 

Systemau dyfrhau

Yn gyffredinol, mae dau fath o system dyfrhau, systemau uwchben a diferu (a elwir weithiau’n diferiad).

Systemau uwchben

  • Mae’r rhain yn defnyddio dŵr o uwchben i’r cnwd
  • Gynnau glaw a systemau chwistrellu yw’r rhai mwyaf cyffredin
  • Mae systemau dyfrhau trwm, wedi eu gosod ar dractor (gyda rîl pibell wedi’i chysylltu â’r ffynhonnell ddŵr) yn dod yn fwyfwy poblogaidd oherwydd:

o   Colledion anweddiad am eu bod yn gorfodi’r dŵr i lawr i’r cnwd, yn hytrach na’i daflu i fyny yn yr awyr

o   Gall mwy cael eu gosod yn fwy cywir dros gyfnodau byrrach

o   Maent yn gweithredu ar bwysau is

Fodd bynnag, maent yn ddrutach o lawer, ac mae systemau hunan-yrrwyd yn gweithio orau mewn caeau sgwâr/ petryal mawr, sy’n golygu nad ydynt bob amser yn briodol yng Nghymru.

Systemau diferu neu ddiferiad

  • Mae’r rhain yn darparu dŵr yn uniongyrchol i waelod y planhigyn fel arfer ar gyfraddau isel iawn (2 – 20 l/ hr) drwy system o bibellau diamedr bach
  • Maent yn effeithlon iawn am eu bod yn darparu’r dŵr yn uniongyrchol i’r gwreiddiau, ac mae colledion i anweddiad yn isel iawn o gymharu â systemau uwchben
  • Nid yw dŵr yn cael ei chwistrellu felly nid yw lleithydd yn yr ardal gyfagos yn cynyddu’n sylweddol. Mae hyn yn arafu lledaeniad llawer o glefydau planhigion ac yn osgoi pathogenau a phridd yn cael ei sblasio ar y cnwd (sy’n bwysig ar gyfer saladau deiliog)
  • Defnyddir systemau diferu yn eang mewn cnydio wedi’i ddiogelu (tai gwydr a thwneli poli)
  • Fe’u defnyddir mewn systemau cae ond gallant fod yn anodd eu gosod ar raddfa fawr a gallant ymyrryd â gweithrediadau eraill fel chwynnu mecanyddol.

Yn aml, mae tyfwyr yn defnyddio cyfuniad o systemau uwchben a diferu. Mewn cnydio gwarchodedig, defnyddir systemau uwchben lle mae angen llawer iawn o ddŵr yn unffurf, er enghraifft cyn hau. Yna defnyddir systemau diferu unwaith y bydd y cnwd wedi’i sefydlu.

Ffynonellau dŵr a storio

Ar y rhan fwyaf o ddaliadau garddwriaethol mae’r dŵr a ddefnyddir naill ai’n dod o’r prif gyflenwad ddŵr neu’n cael ei dynnu o chwistrell, cyrff dŵr (afonydd, llynnoedd ayyb) a thyllau turio.

Trwyddedau tynnu dŵr

  • Mae’r system reoleiddio ar gyfer tynnu dŵr wedi’i hadolygu a’i diweddaru’n ddiweddar, a chyflwynwyd nifer o newidiadau allweddol:
  • o Tynnu mwy nag 20 metr ciwbig (4,400) galwyn y dydd, yna mae angen trwydded arnoch gan Cyfoeth Naturiol Cymru
  • o Cyn 2018 roedd rhywfaint o weithgarwch echdynnu dŵr (gan gynnwys ar gyfer systemau dyfrhau diferu) wedi’i eithrio rhag yr angen am drwydded. Mae newidiadau rheoleiddiol bellach yn ei gwneud yn ofynnol i lawer o echdynwyr a eithriwyd yn flaenorol wneud cais am drwydded
  • o Mae trwyddedau heb eu defnyddio’n cael eu dirymu a thrwyddedau heb eu defnyddio ddigon yn cael eu lleihau.
  • Daeth y newidiadau i rym o 1 Ionawr 2020, felly os yw tyfwyr eisoes yn gweithredu busnes garddwriaethol, dylech fod yn ymwybodol o’r newidiadau ac wedi gweithredu arnynt. Os ydych yn sefydlu busnes newydd/ yn ehangu eich gweithrediad presennol, gwnewch yn siŵr eich bod yn cydymffurfio â rheoliadau a gofynion trwyddedu newydd.

Storio

  • Gyda rheolaeth ofalus a defnydd doeth, mae’r rhan fwyaf o dyfwyr yn canfod bod cyflenwadau dŵr o brif gyflenwadau a chyrff dŵr yn ddigonol ond yng ngoleuni’r newid yn yr hinsawdd, mae nifer cynyddol o dyfwyr yn sefydlu systemau casglu dŵr glaw o doeau’r siediau, adeiladau fferm a thai
  • Mae systemau’n amrywio o ran cymhlethdod o danc uwchben y ddaear sy’n casglu dŵr oddi ar ardal to i gyflenwi cafnau neu gnydau sy’n cael eu bwydo gan ddisgyrchiant, i systemau soffistigedig gyda thanc tanddaearol mawr a phympiau i ddosbarthu’r dŵr a gasglwyd i’r man lle mae ei angen.
  • Mae llawer iawn o wybodaeth ac arweiniad ar gael ar y Rhyngrwyd ac mae’r farchnad ar gyfer ystod eang o systemau wedi’i datblygu’n dda ac yn gystadleuol
  • Weithiau, anwybyddir casglu dŵr o dwneli poli, oherwydd y canfyddiad bod swm y dŵr a gesglir yn fach. Mewn gwirionedd, gyda glawiad blynyddol o 1200mm (gweddol nodweddiadol o Orllewin Cymru), gall twnel poli 50m x 10m gasglu 600,000l y flwyddyn. Mae systemau gwteri ar gael yn eang ac maent yn gymharol hawdd eu gosod ar dwneli aml-span a thwneli syth. Gellir gosod gwteri ar dwneli safonol gydag ychydig o addasiad. Atodir batonau pren i’r ffrâm gyda bolltiau U a’r clipiau gwteri wedi’u sgriwio ar y batonau. Mae’r erthygl hon yn darparu canllawiau ymarferol

Rheoli pridd ar gyfer y lefelau lleithder gorau posibl

Adeiladu deunydd organig mewn priddoedd drwy

·        Ymgorffori gwyndwn adeiladu ffrwythlondeb mewn cylchdro cnydau

·        Defnyddio tail gwyrdd tymor byr lle bo modd

·        Gwneud y defnydd gorau o gompost a thail anifeiliaid

Rhagor o wybodaeth ar gael yma

 

Dim ond rhan o’r hafaliad yw maint y dŵr sy’n mynd i mewn i’r system bridd, boed hynny drwy law neu ddyfrio. Yr agwedd arall yw i ba raddau y gall pridd ddal gafael ar leithder mewn amodau sych a draenio dŵr dros ben mewn amodau gwlyb.

 

Credyd: Molyneux Kale Company/ Innovative Farmers

Mae gwead pridd yn bwysig iawn: mae priddoedd tywodlyd ysgafn yn cadw llai o leithder na phriddoedd trymach.  Mae gwead yn gysylltiedig â’r ddaeareg sylfaenol ac ychydig iawn gall tyfwyr ei wneud i’w newid – er bod modd lliniaru ei effeithiau

Roedd y cae hwn yn cael ei baratoi ar gyfer cnwd o ddail gwyrdd y gwanwyn. Tyfodd yr hanner chwith ddail gwyrdd yn flaenorol, yn wahanol i’r hanner dde. Arweiniodd y deunydd organig cynyddol yn y pridd ar y chwith at gadw dŵr yn well

Mae deunydd organig pridd yn chwarae rhan allweddol. Mae’n gweithredu fel sbwng, yn amsugno lleithder ac yn ei ryddhau’n araf dros gyfnod o amser. Mae cynnydd o 1% mewn deunydd organig yn cynyddu’r capasiti dal dŵr rhwng 155,000 a 350,000 l/ha, yn dibynnu ar dybiaethau y mae’r amcangyfrif yn seiliedig arnynt

  • Deunydd organig yw’r ‘glud’ sy’n dal agregau pridd gyda’i gilydd mewn strwythur agored, mandyllog. Mae hyn yn gwella’r draeniad, gan atal tir dwrlawn a’r problemau sy’n gysylltiedig â gormod o ddŵr
  • Mae osgoi difrod strwythurol i briddoedd hefyd yn hanfodol er mwyn gwella draeniad. Mae hyn yn bennaf yn fater o beidio â thrin dan amodau gwlyb a lleihau cywasgu o beiriannau erbyn (gweler Canllaw Rhif 1 y gyfres hon, Rheoli Pridd ar gyfer Garddwriaeth ac Iechyd Pridd a Chyflenwad Dŵr am fanylion)

Defnydd dŵr ar ôl cynaeafu

Ar gyfer ffrwythau a llysiau pecyn ffres, defnyddir y rhan fwyaf o ddŵr ar gyfer golchi ac oeri. Mae oeri-hydro, fel y mae’r enw’n awgrymu, yn defnyddio dŵr oer i leihau tymheredd cynnyrch a gynaeafir yn ffres i ymestyn bywyd silff ac fe’i trafodir yn fanwl yng nghanllaw Rhif 4. Dim ond dŵr yfed (diogel a glân) sy’n cael ei ddefnyddio ar gyfer oeri-hydro ac mae’r swm dan sylw yn gymharol fach, felly mae’r goblygiadau ar gyfer defnydd ac ansawdd dŵr yn weddol fach.

Defnyddir dŵr mewn amrywiaeth o gamau gan gynnwys glanhau sylfaenol, didoli a graddio. Ystyriwch

  • Blaenoriaethu dulliau glanhau sych fel sifftio, brwsio a dirgryniad gyda rhidyllu i gael gwared ar y rhan fwyaf o bridd
  • Defnyddio tapiau gyda falfiau cau awtomatig a, lle bo’n briodol, pwysedd dŵr uchel gyda’r chwistrellau gorau
  • Gwahanu dŵr oeri oddi wrth dŵr prosesu er mwyn gallu ailgylchu gwastraff dŵr

Astudiaeth achos – Parc y Dderwen: Systemau gwelyau cyrs ar gyfer rheoli dŵr yn gynaliadwy Mae Parc y Dderwen, a redir gan Lauren Simpson a Phil Moore, yn cynhyrchu cynhyrchion llysiau wedi’u heplesu. Y llynedd cymeradwywyd eu cais am ddatblygiad Un Blaned ger Clunderwen, ac erbyn y flwyddyn nesaf byddant yn tyfu eu cynnyrch eu hunain ac yn defnyddio eu cegin fasnachol eu hunain ar y safle.

Maent yn adeiladu system Gwelyau cyrs graean llif llorweddol sy’n gallu cyflawni sawl swyddogaeth:

Glanhau dŵr llwyd o’r gegin fasnachol a’r tŷ ar y safle

Darparu ffynhonnell ddŵr ar gyfer dyfrio

Creu cynefin gwlypdir i hyrwyddo bioamrywiaeth

Mae’r gwely cyrs wedi’i boblogi, yn yr achos hwn, gyda chyrs Cyffredin (Phragmites modstralis) sy’n helpu i ocsigeneiddio’r gwastraff. Mae hyn yn ei dro yn hyrwyddo micro-organebau yn y gwely sy’n torri deunydd organig, gan gynhyrchu dŵr glân sy’n addas ar gyfer dyfrio. Ar yr un pryd, mae’r system yn creu cynefin amrywiol a fydd yn cefnogi ystod eang o rywogaethau gan gynnwys pryfed ac adar gwlypdir.

Mae twll maint priodol yn cael ei dyllu yn ôl fformiwla safonol (5m2 x fesul uchafswm person yn yr annedd x 0.6), ar ddyfnder o 70cm gydag ongl 45o ar yr ochrau. Mae wedi’i leinio â phlastig (haenau o blastig twnel poli wedi’i ailgylchu yn eu hachos nhw). Gosodir pibellau mewnbwn ac allbwn, a’r twll wedi’i lenwi â graean glân lle mae’r cyrs yn cael eu gwreiddio. Caiff y dŵr llwyd ei hidlo gyntaf drwy hidlydd bwced syml wedi’i lenwi â gwellt i gasglu malurion ac yna’n llifo i mewn i’r gwely cyrs. Mae’r llif wedi’i gynllunio i ledaenu drwy’r graean yn araf ac ar draws lled gyfan y gwely cyn ymadael i ardal sebon wedi’i phlannu â helyg. Ar y cam sebon y gellid echdynnu dŵr dyfrio ar gyfer cnydau dyfrio.

Gellir darparu gwastraff dŵr llwyd i’r gwely cyrs naill ai islaw lefel y dŵr drwy ffos bwydo llorweddol fel gyda’r system hon neu fel arall o’r tu hwnt i’r wyneb drwy system llif fertigol.

Monitro

  • Mae gosod mesurydd yn hanfodol i fonitro’r defnydd o ddŵr
  • Bydd arsylwadau rheolaidd, dyddiol os oes modd, o’r cnydau yn galluogi ymatebion amserol i heriau dŵr, gan sicrhau’r cynnyrch/ ansawdd gorau posibl
  • Ar gyfer llawdriniaethau mwy, mae systemau sy’n monitro lleithder pridd yn awtomatig ac yn trefnu dyfrio yn unol â hynny ar gael (gweler Rheoli dŵr ar gyfer cnydau caeau llysiau i gael rhagor o wybodaeth).
  • Cadw cofnodion o faint o ddŵr a gyflenwyd pryd ar gyfer pob cnwd, a’u cysylltu’n ôl ag achosion o gynnyrch/ ansawdd/ plâu a chlefydau ar ddiwedd y tymor, a gwneud newidiadau priodol i’ch rheolaeth o gnydau dilynol
  • Mae cyfrifianellau ôl-troed amgylcheddol ar y we, fel yr Offeryn Cool Farm a ddisgrifir yng Nghanllaw Rhif 9 yn y gyfres hon ar gael i’ch helpu i nodi cyfleoedd i wneud y defnydd gorau posibl o’ch effeithlonrwydd o ran defnyddio dŵr.

Adnoddau

  • Catching water off a polytunnel Jonathon Smith, Organic Grower

http://sustainablefarming.co.uk/susfarming/wp-admin/upload.php?item=254

 

  • Arfer Gorau Dyfrio: Water Management for Field Vegetable Crops; A Guide for Vegetable Growers, ADAS

http://www.ukia.org/pdfs/water%20management%20for%20field%20vegetable%20crops.pdf

 

  • Ein rôl yn rheoli ac ymaddasu i newid yn yr hinsawdd, Cyfoeth Naturiol Cymru

https://naturalresources.wales/about-us/what-we-do/climate-change/?lang=en

 

  • Soil health and water supply AHDB Horticulture

https://ahdb.org.uk/knowledge-library/soil-health-and-water-supply

 

 

 

  • Trwyddedau tynnu dŵr o weithgareddau a oedd wedi’u heithrio cynt, Cyfoeth Naturiol Cymru

https://naturalresources.wales/permits-and-permissions/water-abstraction-and-impoundment/?lang=en;